Późną wiosną, tysiąc dziewięćset czterdziestego siódmego roku, bardzo rano, dopiero pierwsze promienie niewidzialnego jeszcze słońca ukazywały się na bezchmurnym niebie, gdy na zgruchotany dwa lata wcześniej nawałnicą przetaczającej się ofensywy wojsk radzieckich dworzec PKP w Raciborzu wjechał, nadzwyczaj wolno, skład kilku brudnych, starych wagonów. Pociąg właśnie przed chwilą minął ponad wzburzonym nurtem Odry most, podparty prowizorycznie pajęczyną drewnianych słupów i belek, wydawałoby się grożący rozsypaniem za lada podmuchem silniejszego wiatru. Ze składu, pamiętającego zapewne czasy pierwszej wojny światowej, kursującego na trasie Kędzierzyn - Racibórz, pośpiesznie wysypali się wymięci zmęczeniem niedospanej nocy szarzy pasażerowie, chyłkiem, zrazu - niknąc w studni tunelu pod peronami, potem - tłumnie przesuwając się poprzez duży, zaśmiecony hall stacyjny. Przeskakując stopnie  zewnętrznych, wysokich schodów, znikali między górami gruzów, które jeszcze nie tak dawno były tętniącymi normalnym życiem kamienicami osiemset pięćdziesięcioletniego miasta.

Lokomotywa wypuściła ostatnie kłęby pary o kwaśnym zapachu porannej wilgoci mieszającej się z wyziewami stacyjnej latryny i dworcowej restauracji, rozsnuwając po peronach strzępki niknącego stopniowo, biało-szarego, śmierdzącego czadem oparu. Zawiadowca z czerwoną chorągiewką w dłoni odszedł do swojej dyżurki, do wagonów weszły chude kobiety z wiadrami i szczotkami coś wołając do siebie w języku niemieckim. Po woli na peronach nastawała cisza przerywana od czasu do czasu krakaniem przelatujących nad stacją stad kawek i wron.

Ostatnim, jedynym nie śpieszącym się pasażerem pociągu był tego ranka wysoki, postawny mężczyzna, wyglądający na około pięćdziesiąt lat. Rozglądając się poprzez mocno minusowe szkła okularów w drucianej oprawie, w założonych do tyłu rękach trzymając małą walizeczkę statecznie minął tunel i hall. Zatrzymał się przed wysokimi schodami, prowadzącymi w dół, do oczyszczonej nieco z gruzów ulicy. Oparł rękę na metalowej poręczy. Jego wzrok począł się wolno prześlizgiwać po usypiskach ruin.

Powyginane przedziwnymi konwulsjami szkielety zniszczonego miasta - zupełnie zresztą niepotrzebnie zrujnowanego przez wkraczające dwa lata temu wojska rosyjskie, pędzące przed sobą uciekające chyżo hordy hitlerowskie - osmolone, zdawało się zaledwie wczorajszym ogniem, prześwitujące w oczodołach pustych miejsc po oknach blednącymi w brzasku rodzącego się dnia gwiazdami, skrzypiały wiszącymi w rozprutych klatkach schodowych, huśtanymi lekkim podmuchem porannego wiatru, nieokreślonego koloru i materii drzwiami. Obsypane potłuczonym szkłem góry rumowisk, ginące w najdalszej, widzianej ze schodów dworca perspektywie rozczapierzonych kościotrupów pozostałości ścian, unosiły strop nieba pokrzywionymi kolumnami kominów, wznoszących się, ale jednocześnie wiszących, zdawało się, nad dołami śmierdzących, otwartych piwnic i nad górami makulatury, obrosłej stęchłą pleśnią i niewysokimi krzakami samosiejek. Stały niby pokraczne krzyże  nad cmentarzyskiem wielu pokoleń. Z miejsca, w jakim się zatrzymał ten nieśpieszny przyjezdny, widać było tylko dwa całe domy: czerwieniejącą solidną cegłą pocztę i - obok niej - wąską, trzypiętrową kamieniczkę. Z prawej strony od schodów dwrcowych jaśniała siną żółcią nieczynnąao tej porze stacja benzynowa. Przed przybyszem - w swojej trupiej postaci - otwierał się Racibórz, setki hektarów śmierci Anno Domini 1947.

Przypomnijmy tutaj w skrócie informacje encyklopedyczne o tym mieście publikowane w końcu lat pięćdziesiątych XX wieku: Racibórz, miasto w województwie katowickim, nad Odrą. Około trzydzieści tysięcy mieszkańców, ośrodek przemysłu maszynowego, elektrotechnicznego, spożywczego, materiałów budowlanych, odzieżowego i chemicznego. Gród wzmiankowany w 1108 roku. Stolica księstwa piastowskiego - do 1281 roku obejmowało ono całość Górnego Śląska. Prawa miejskie nadane przed 1235 rokiem. Ośrodek handlu. Wiadomo: szlak tzw. "bramy morawskiej". W 1532 roku oderwany od Polski. Od 1740 roku pod rządami pruskimi. W drugiej połowie XIX wieku wybijający się ośrodek polskości - "Nowiny Raciborskie", liczne instytucje i stowarzyszenia oświatowe. Udział w powstaniach śląskich 1919 - 1921. Od 1922 roku Racibórz został objęty granicą niemiecką. Do Polski miasto powróciło w 1945 roku.

Na tle tej, powiedzmy sobie, góry śmieci, tysięcy ton rozbitego  szkła, potęgującego się z nastaniem dnia wrzasku setek przelatujących górą wron, stojąca na górnym podeście schodów dworca postać wydawała się istotą z innego świata, z innej, jakiejś niemal zamierzchłej, zapomnianej epoki. Pośród śpieszących w czeluście gruzów pasażerów osoba ta bardzo się wyróżniała wyglądem. Czysty, jak nowy, ciemno-beżowy, wełniany płaszcz bez jednej zmarszczki uchylający widoku na kołnierzyk białej, w granatową kratkę koszuli i na ciemny krawat. Nienagannie wyprasowane szare spodnie z mankietami. Brązowe półbuty, choć wyraźnie używane od dłuższego czasu, na zabrudzonej wszelakim śmieciem podłodze podestu schodów, jak lustra odbijały światła pobliskich, nielicznych latarni. Czoło nieśpieszny podróżny  przesłonięte miał brązowym, pilśniowym kapeluszem. Spokój. Dystynkcja. Spojrzenie zatroskane, przepełnione roztropnością. Harmonia stroju i ostrożność gestów. Zapach czystości i... przedniego tytoniu  fajkowego. Ta schludna i elegancka postać na tle dworca i jego okolicznej nędzy powojennej zdawała się być niemal absurdalnym w tamtych warunkach zjawiskiem.

Zapewne, gdyby tamtą ulicą, w tamtym czasie przechodzili bezinteresowni spacerowicze, przystawaliby dziwiąc się możliwości widoku takiej postaci ludzkiej. Ale pomiędzy gruzami, wtedy, nie było nikogo, kto próbowałby myśleć o poezji...

Ten starszy mężczyzna nie był dystyngowanym Anglikiem, ani nie przyjechał ze Stanów Zjednoczonych Ameryki. Był Polakiem. Przyjechał z odległej od Raciborza o zaledwie kilkadziesiąt kilometrów Leśnicy Opolskiej. I był tylko, zaledwie, nauczycielem... Do niedawna piastował stanowisko dyrektora zespołu szkół podstawowych i licealnych w tamtej miejscowości...

21 stycznia 1945 roku zwycięskie oddziały I Frontu Ukraińskiego wyzwoliły na Śląsku Opolskim Byczynę, Gorzów Śląski, Kluczbork i Olesno. Następnego dnia wojska radzieckie wyparły Niemców ze Strzelc i Wołczyna. W Opolu natomiast jeszcze rezydował generał Schoerner. Na dworcu opolskim, szykujący się do ucieczki niemieccy mieszkańcy nocowali na schodach i na kamiennej posadzce przy dziesięciostopniowym mrozie: starcy, kobiety i dzieci wypędzeni z domów przez patrole gestapowskie. W kierunku Dobrodzienia wyszedł z Opola ponad stuosobowy oddział Volkssturmu. W Opolu dogorywało robocze komando jeńców "E-392" z łambinowickiego obozu. Po przydzieleniu go do pracy w magazynach artykułów żywnościowych "Rigol und Waluga" kilku jeńców angielskich z wartownikiem Ślązakiem przepadło w chałupach wiejskich Wójtowej Wsi. W opolskich cementowniach hitlerowcy rozpoczęli usiłowania demontowania maszyn. Do Dobrodzienia wkraczał oddział radzieckich zwiadowców. Edmund Osmańczyk¹ pisał:

"My w Opolu głodniśmy są Polski!

W Polsce głód zaś jest bez naszych pól!

To do Polski woła Śląsk Opolski!

Wróć wreszcie, Ojczyzno, nam zwól!

Jest nad Odrą Opole i Wrocław,

Jest nad Odrą Racibórz i Brzeg.

Tam żołnierzu swą nogę postaw!

Siedem wieków odwróci swój bieg".

Jeszcze nie nad całą opolszczyzną rozłopotały się biało-czerwone sztandary, jeszcze dymiły zgliszcza, gdy po rozgrzanym pożarami bruku śląskiej ziemi kroczyli pionierzy, wszelkiej maści zawodowej, im. in. oficerowie oświaty. W marcu 1945 roku dr Józef Grabowski już był w Leśnicy. A dawniej? Do roku 1945 przez dwadzieścia siedem lat mieszkał w Warszawie. Przed Warszawą była Moskwa i Kraków Wyspiańskiego, w którym się urodził.

Józef Grabowski. Doktor filozofii, filolog klasyczny, znawca kultury łacińskiej, historyk, publicysta, znakomity społecznik, przyjaciel polityków, naukowców, artystów...

1 września 1947 roku dr Józef Grabowski objął funkcję dyrektora Męskiej Szkoły Ogólnokształcącej stopnia Podstawowego i Licealnego² nr 9, im. Jana Kasprowicza, w zniszczonym działaniami drugiej wojny w 85% Raciborzu, mieście leżącym w tzw. Bramie Raciborsko - Ostrawskiej, w niecce, przesmyku między Karpatami a Sudetami, nad - niewiele kilometrów liczącą tutaj od źródła - Odrą.

Józef Grabowski z żoną Kazimierą i z synem Kazimierzem-Romanem (Kamuś), zrazu także z przybranym synem, Stanisławem T. i jego żoną, zamieszkali na parterze nru 6 przy ulicy Winnej, zajmując lokal wspólnie z pp. Gadomskimi. Profesor Gadomski, przedwojenny kurator szkolny we Lwowie, był w drugiej połowie lat czterdziestych minionego wieku również nauczycielem (rusycysta) szkoły im. Kasprowicza.

Nowy dyrektor popularnej "dziewiątki" wykładał tylko w starszych klasach licealnych. Mimo nazwy szkoły "Męska" w - chyba dwóch - klasach maturalnych uczyło się kilkanaście dziewcząt.³

Na środowisko, w jakim dr Grabowski znalazł się w Raciborzu, wywarł swoją osobowością wyjątkowo pozytywne wrażenie. Na nauczycielach, uczniach, rodzicach uczniów, na mieszkańcach miasta, a niebawem i okolic. Najpierw może, jego otoczenie, wszystkich, z którymi się zetknął lub na kim zatrzymał swój wzrok, patrzący zza mocno minusowych szkieł zafascynowały jego oczy. W spojrzeniu miał zawarte całe swoje, wtedy prawie sześćdziesięcioletnie, bogate doświadczenie niepospolitego życia. Odzwierciedlały jego przestudiowaną wiedzę i poznane z autopsji, oglądane dawniej - z bardzo bliska - obrazy znaczących dla świata aspektów spraw powstałych również z inspiracji jego umysłu.

Zza okularów nigdy mu nie ulatywał uśmiech. A gdy je zdejmował, jego wzrok, zawsze życzliwy, wkręcał się do głębi w rozmówcę, który czuł to spojrzenie niemal fizycznie w najtajniejszych zakamarkach swoich myśli.

Jego głos... Głos miał szczególnej barwy. Niski. Miękki. Spokojny. Nie ulegający amplitudzie zaaferowania czy zdenerwowania. Modulowany. Przyciągający ucho słuchacza. Ten głos zawsze, w każdych okolicznościach był taki sam. Nikt nigdy nie słyszał zza jego ust podniesionego tonu, ani najcichszego bodaj... krzyku. Z wszystkimi rozmawiał godnie, nikogo po mentorsku nie pouczał. Wszystkich traktował jednakowo uprzejmie.

Nie należy pominąć jeszcze dwóch atrybutów jego osobowości, jakimi były arcyschludność i elegancja. W każdych okolicznościach, w każdym okresie swojego długiego życia, do ostatniego tchnienia emanował czystością i harmonią stroju i ciała. Takie też było jego wnętrze duchowe. Nigdy nie był zamożny. Ale twierdził, że nie stać go na byle co... Przed drugą wojną, w Warszawie, uważano go za jednego z arbitrów mody. W czasie okupacji, będąc działaczem ruchu oporu, był chyba najstaranniej ubranym mieszkańcem stolicy. Najbardziej ulewny deszcz i najgłębsze błoto nie mogły zaszkodzić jego idealnie zaprasowanym spodniom i połyskowi butów.

Pra-prawnuk włościanina, prawnuk organisty, wnuk samorodnego uczonego i znanego księgarza krakowskiego, syn docenta Uniwersytetu Jagiellońskiego, nauczyciel i przyjaciel najznamienitszych, nie tylko polskich poetów, filozofów, polityków, także jednego z papieży, zamieszkał w 1945 roku na Ziemiach Odzyskanych. Człowiek, obdarzony znakomitym umysłem, którego inspiracje zapłodniły powstanie kto wie ile dzieł twórców znaczących nie tylko w polskiej nauce i kulturze, odrzucając propozycje objęcia wysokich funkcji we władzach centralnych administracyjnych i uniwersyteckich  odradzającego się państwa, na własną prośbę otrzymał skierowanie do pracy nauczycielskiej, na jego krańcach. Mając pięćdziesiąt pięć lat pojechał z misją tam, gdzie takich ludzi jak on była największa potrzeba, tam, gdzie nie tylko nie było chleba, ale i gdzie duch polski, tłamszony wielowiekową niewolą wzywał ratunku.

Kilkanaście kilometrów na północny wschód od Bielska Białej leży miasto Kęty. A jeszcze dalej, na wschód, może o jedną dawną polską milę geograficzną jest położona wieś Bulowice. W czasach, którymi zaczynamy te wspomnienia kościół pod wezwaniem św. Wojciecha w Bulowicach był filią parafii kentckiej. W jakich mogło to być latach? Gdzieś w przedziale od połowy lat pięćdziesiątych i końca sześćdziesiątych osiemnastego wieku. Ustalenie tego czasu nie jest trudne, jeżeli tylko dokumenty parafialne z tamtych lat nie uległy zniszczeniu, ale nie jest to ważne dla wspomnień spisanych na tych kartkach.

Któregoś 23 kwietnia z początku drugiej połowy wieku osiemnastego, w dniu patrona św. Wojciecha, był w Bulowicach, jak co roku, odpust. Znalazł się na nim młody organista, przybyły z Kęt, Jan Grabowski, człowiek rzutki i energiczny, nie tylko muzyk, ale jeszcze obdarzony przez naturę zdolnościami technicznymi i zmysłem handlowym.

Jan Grabowski był synem Józefa, włościanina mieszkającego we wsi Głębowice, leżącej w połowie drogi od Kęt do Zatoru.

Rodzina Grabowskich od wieków związana była z Krakowem i jego okolicami. Pierwszym Grabowskim, o jakim zachowała się pamięć do dzisiaj, był również Józef Grabowski, rodem z Głębowic, zapewne analfabeta, ale obdarzony przez naturę znaczną inteligencją i rozsądkiem typowym ludziom pogórza, chłonący wszelką dostępną wiedzę, pragnący tej wiedzy dla swoich dzieci, umiejący patrzeć racjonalnie w przyszłość. Jeden z jego synów, właśnie Jan Chrzciciel, stał się człowiekiem znacznie wykształconym: został organistą i kupcem.

Jan wstępną edukację pobierał w Myślenicach, tam też rozpoczął naukę gry na organach. Przez jakiś czas przebywał w Krakowie, gdzie w kościele p. Marii doskonalił swój kunszt, grając na chórze na skrzypcach lub na trąbie. Z Krakowa przeniósł się do Kęt i tam objął posadę organisty w kościele parafialnym. Stamtąd to, owego 23 kwietnia przybył do Bulowic na odpust.

Był to znaczący dzień w życiu tego młodego człowieka. Tego dnia właśnie poznał swoją przyszłą żonę, Teresę Jadwigę, córkę Zofii z Marchwickich i Grzegorza Florkiewiczów.

Jako że było to na początku wiosny i poranki były chłodne, Teresa Jadwiga udała się na odpust w narzutce dochodzącej do kolan, z sukna zielonego, podszytej barankami, zwanej bekieszką. Po nabożeństwie, gdy wracała do domu, a słońce znacznie się już podniosło i powietrze ociepliło, zdjęła bekieszkę i niosła ją przewieszoną przez ramię. I wtedy nadszedł młody organista mówiąc do niej: "- Pozwól waćpanna, abym jej mógł nieść tę narzutkę".

Może szczególnego błysku oczu dziewczęcia zawdzięczał chłopak swoje szczęście? Dostąpił zaszczytu niesienia bekieszki. W krótki czas po odpuście, do rodziców Teresy Jadwigi przyszło dwóch mieszczan z prośbą o pozwolenie bywania Jana Grabowskiego w ich domu.

Niedługo potem w parafii proboszcz ogłosił z ambony zapowiedzi i, w niezakłóconej kolei rzeczy, odbyło się wesele.

Z kilkorga dzieci Jana Chrzciciela i Teresy z Florkiewiczów, Ambroży, urodzony 7 grudnia 1782 roku, jakkolwiek warunki nie pozwoliły mu ukończyć wyższej edukacji nad dwuletnią szkółkę józefińską swoimi zdolnościami i wielką pracą samokształceniową doszedł do wielkiego znaczenia w polskiej i europejskiej nauce i kulturze.

Ambroży Grabowski, siódme z kolei dziecko swoich rodziców, miał liczne rodzeństwo. Najstarsza siostra, Tekla, wyszła za mąż za organistę, Gralewskiego, mieszkającego we wsi Bestwina. Druga siostra, Anna, dostała męża złotnika, nazywał się Zuberski. Trzecia, Rozalia, wcześnie umarła. Brat, Kajetan, został sukiennikiem. Kolejna siostra wyszła za mąż za kołodzieja, Stafińskiego. Drugi brat, Wincenty, też był organistą. Inna siostra, Katarzyna, poszła za młynarza, Bajerskiego. Była jeszcze Józefa za Majchrowskim i Salomea, garncarzowa Wiśniowska.

Dochód organisty był w owych latach dość skąpy. Aby utrzymać rodzinę i wychować tak liczne potomstwo, Jan Chrzciciel, obdarzony przez naturę wieloma zdolnościami, rozpoczął handel solą, której sprzedażą trudniła się jego żona. Handlowali również winem. Grabowski sprowadził z Węgier trzy, czy nawet cztery beczki wina, wiele set litrów w owych czasach, których zawartość przyniosła rodzinie znaczny pożytek. Sycił też miód; dość długo prowadził ten interes. Doszedł do znacznego majątku. Kupił w Kętach duży dom murowany, o jednym piętrze, z obszernym ogrodem. Dom ten stał przy ulicy Czanieckiej, po prawej stronie wchodząc do niej od rynku. Wypracowawszy majątek Jan Grabowski został powołany przez mieszczan na urząd burmistrza Kęt.

Po sprzedaniu tego domu baronowi Larysowi z Osieka, Jan- Chrzciciel zakupił drugi, drewniany, w ulicy Kościelnej, obok kościoła parafialnego. Ten dom - już po śmierci właściciela - spłonął niestety, 28 czerwca 1797 roku w pożarze jakiemu uległo całe miasteczko.

Ówczesny burmistrz miasta Kęty, Grabowski, muzyk, nie tylko handlował solą i winem. Zysk przynosiło mu odlewanie świec do parafii, a także do okolicznych kościołów, umiał oprawiać książki, posiadał potrzebne do tej czynności narzędzia, też robił druciane klatki, wykładał irchą drewniane szkatułki na srebra, wykonywał futeraliki na okulary, produkował struny do skrzypiec...

Ambroży Grabowski, syn Jana, po latach tak pisał w swoich "Wspomnieniach" o drzewie genealogicznym, jakiego był gałęzią, do swojego czasu najokazalszą: "...nie wyrosło z korzenia szlacheckiego i pochodziło z klasy, która w języku salonowym francuskim naszych panów zwie się la calaille. Drzewo to bocznych gałęzi miało nie skąpo, które nisko się zaczynały, bo od stanu włościańskiego, jakim był mój dziad, Józef Grabowski(...), gdzie i stryjowie moi pracowali w rolnictwie, ziemię w pocie czoła uprawiali, ale żadna gałąź niecnotliwym czynem się nie splamiła, jak tego dopuszczała się burzliwa szlachta dawniejszych czasów, która nieszczęśliwy, teraźniejszy los nasz przygotowała...".

Będąc już w mocno dojrzałym wieku - w latach pięćdziesiątych XIX wieku - Ambroży Grabowski zapisał o swoim dziadzie: "Pamiętam zacnego dziada mojego, ś. p. Józefa, który niekiedy moich rodziców odwiedzał: ubiór jego mocno w pamięci mojej się wypiętnował. Nosił on kitkę wieśniaczą z cienkiego, czystego płótna, na wierzch jakiej przyodziewał kurtę, sięgającą do kolan, z sukna oliwkowego, której troki były podwinięte. Był on gościem upragnionym nade wszystko przez młodsze dzieci, gdyż nam dawał pieniądz miedziany, zwany półtorak, z wizerunkiem najświętszej Panny, a po drugiej stronie cesarzowej Maryi Teresy z podpisem Regina Hungaria; ta moneta, choć była dla Węgier, ale miała obieg w całym państwie austryackim, a w Galicyi znaczyła groszy polskich trzy".

Od około 1788 roku przyszły, dużej miary uczony Ambroży Grabowski, został wzięty na wychowanie przez babkę, Zofię z Marchwickich Florkiewiczową. Dla jego rodziców, obarczonych licznym potomstwem, mimo zaradności, jaką się wykazywali, było to duża pomoc. Kto wie, czy właśnie ta okoliczność nie spowodowała w umyśle dziecka jakiegoś impulsu do późniejszych zamiłowań. Wielodzietność nie sprzyja rodzicom do kształcenia zainteresowań poszczególnych latorośli. A przy licznych zajęciach rodziców Ambrożego dzieci przypuszczalnie puszczone były samopas, kształcone regułami i moralnością kościoła, szkoły elementarnej, sąsiadów, tradycji. Będąc u babki sam, Ambroży miał zapewne więcej okazji do zastanawiania się nad osobliwościami życia, a kto wie czy i babka nie wniosła do jego dziecinnego życia podziwu i zamiłowania do pracy i do innych nieprzemijających wartości, którymi najpierw chłopiec został napojony, a potem, jako mąż, w wieku starszym i dojrzałym, umiał z nich uczynić dzieło wielkie, nieprzemijające, będące pokarmem i wskazówką dla przyszłych badaczy. Wspomnienia o babce, Zofii, są przepojone życzliwością i gorącą miłością.

Dzieciństwo Ambrożego, chłopca na pewno bardzo wrażliwego, ale i trzpiota, nie było pozbawione trosk i zwykłej biedy. Do szkoły chodził Ambroży w butach niezgrabnych, wykonanych z twardej skóry. Było to świadectwo statusu hierarchii społecznej, do jakiej należał, to że chodził do szkoły i że w butach. Ale wróciwszy po lekcjach zrzucał te kajdany ze świńskiej zapewne, niewyprawionej skóry i dopiero wtedy, biegając boso, jak wspominał po latach, czuł się swobodny. Codziennym jego chlebem były kartofle i kapusta. W pół wieku później pisał: "Odzienie moje w przykry mróz, w skwarny upał, zawsze było jednakie, tj. kapota, koszula, spodnie płócienkowe, buty i czapka - ani mniej, ani więcej. Jeśli który chłopak przyniósł do szkoły pieczone ziemniaki, iluż on wtedy miał około siebie przyjaciół!... Były one dla nas łakocią, przysmakiem, słowem tym, czym są dla paniczów karmelki".

W zachowanym dokumencie z roku 1790 pt. "Popis publiczny 124 studentów w niemiecko-polskiej miasta Kęt szkole, po skończonym półrocznym zimowym kursie 15 lutego 1790 odprawiony" jest zanotowany Ambroży Grabowski. Jego nauczycielem był Antoni Salomoński. Władze zezwalały na naukę i w języku polskim, nie była więc to szkoła najgorsza. Nauczyciel Ambrożego w wystawionym 31 sierpnia 1794 roku świadectwie określił go jako ucznia zaledwie średniego. To zaważyło na dalszej edukacji chłopca: nie otrzymał stypendium do gimnazjum niemieckiego w Cieszynie. Z kęckiej szkoły Grabowski wyniósł dobrą znajomość języka niemieckiego, a także umiejętność kaligrafii.

W wakacje Ambroży wysługiwał się gospodarzom. W czas żniw pasł bydło. Wyniósłszy za pazuchą od babki daną kromkę chleba z twarogiem pędził krowy na pastwisko, zadowolony, że całe dni  mógł z kolegami szaleć po polach. Ale i czytał. Gdzie tylko mógł pożyczał książki. W tamtych czasach, w małej mieścinie książka była rzadkością i o niewielkiej treścią wartości. Kto w Kętach mógł mieć książki? Ksiądz proboszcz, aptekarz, rzeźnik, garncarz? Ambroży zaczytywał się w "Historii o Meluzynie" ze smoczym ogonem, zachwycał się "Historią o siedmiu mędrcach", "Historią o Poncjanie cesarzu", "Historiami rozmaitymi rzymskimi", "Magieloną, królewną neapolitańską"... Czytywał także i "Żywoty świętych" ks. Skargi. Ta książka była w domu.

W 1797 roku Ambroży przeżył zagładę swojego rodzinnego miasta. Do tego czasu Kęty były całe drewniane. Tylko w rynku stały dwa domy murowane, jeden z nich Kubeszowej, tam była szkoła, do której przez dwa lata uczęszczał jako uczeń, a dwa następne jako pomocnik nauczyciela uczący czytania młodszych od siebie. Trzecim domem murowanym w miasteczku był zajazd Ekelta, na rogu ulicy Czanieckiej i nieopodal stojący czwarty, Larisza, należący niegdyś do Grabowskich.

W południe 29 czerwca 1797 roku zapaliła się stodoła w obejściu Klimka przy ulicy Kobiernickiej. Mocno wiejący od zachodu wiatr rozniósł ogień od dachu do dachu. Miasteczko spaliło się w ciągu kilku godzin. Ocalał tylko kościół parafialny i kilka domów w bocznych uliczkach. Odtąd w Kętach nie można było otrzymać zezwolenia na postawienie domu drewnianego.

Ambroży, będą dzieckiem, co krok stykał się w Kętach z ciężką pracą, mozolną, a jakże potrzebną. Na pewno był dobrym obserwatorem, umiał już wtedy zrozumieć i docenić mrówcze zajęcia licznych rękodzielników, przede wszystkim tkaczy, licznie w tym mieście mieszkających. Miał przykład w rodzinnym domu, u krewnych i sąsiadów. Klęski były czymś naturalnym, nie załamywały ludzi, po większych czy mniejszych kataklizmach feniks powstawał z popiołów hartowany doświadczeniem.

Po wielkim pożarze Kęt Ambroży wyjechał do Krakowa. Był wtedy skwarny lipiec, chłopiec miał czternaście i pół roku. Żegnała go babka, która drepcząc obok niego ostatecznie prowadziła go - jak się później okazało - w drogę będącą jego przeznaczeniem.

"Kraków, jakim go splot warunków uczynił, to było najoryginalniejsze miasto pod słońcem, z pewnością unikat na kuli ziemskiej wszechczasów. Już pod względem geograficznym położenie jego było osobliwe. Wciśnięty w sam kąt Galicji, odcięty granicą od całego niemal krakowskiego, które mieściło się w zaborze rosyjskim (ale w młodości Ambroży Grabowski jeszcze czynił swobodne wycieczki do Prądnika bez paszportu, napawając się szlachetnością krajobrazu nienaruszonego ręką człowieka), odcięty drugą granicą od przemysłowego zagłębia na Śląsku, wydziedziczony ze swej stołeczności - bodaj galicyjskiej - przez Lwów, wgnieciony w plan twierdzy austriackiej z zatamowaniem ruchu budowlanego przedmieść(...). Był co się zowie małym miastem"⁴.

Kiedy Ambroży Grabowski w 1797 roku przekraczał rogatki dawnej stolicy wielkiego państwa Jagiellonów, mieszczan, parobków, księży, oficerów itd. było zaledwie osiem tysięcy w obrębie krakowskich murów, których dzisiaj pamiątką są planty, "plantacje" jak je naoczny świadek ich urządzania - Grabowski - nazywał.

W latach młodości Ambrożego  chwała i znaczenie tego miasta drżały rozdeptywane ze wschodu na zachód, z północy na południe i w drugą stronę i jeszcze raz, i jeszcze... butami żołdaków rosyjskich, pruskich i austriackich. Cudem chyba przetrwało to miasto. A może nie był to cud, tylko siła tradycji, wiara w nią, wynikająca ze znajomości historii tamtych krakowian przywiązanych do najmarniejszego okruchu średniowiecznej cegły lub pisanego dokumentu, czy zwyczaju? I mógł przypuszczać czternastoletni Ambroży, wchodząc w mury tragicznej wielkości, że stanie się za kilka, kilkanaście, kilkadziesiąt lat wielkim filarem nie tylko podtrzymującym sypiące się resztki starej chwały, ale będzie i światłem dokumentującym znaczenie scalania przeszłości dla potomnych, że stanie się niejako budowniczym metody wiedzy o tym mieście wybiegającej swoją wartością w przyszłość i ciągle nie tylko aktualnej, ale coraz bardziej aktualnej?

Przez jaką bramę wszedł Ambroży do Krakowa? Zapewne od południa. Ale jaka by to nie była brama obudowana basztą, widok wzdłuż murów wszędzie był jednaki: "Kraków był otoczony podwójnym murem i obstawiony dookoła basztami. Przestrzeń zewnętrzna około murów, która oddzielała miasto od przedmieść była to okolica niedostępna, zasypana górami śmieci, błota i rumowiska, wywożonymi z miasta i sypanymi bez ładu, zarosła lasem ostów, pokrzyw, szaleju, psiego mlecza, przerżnięta w różnym kierunku bagnistymi i śmierdzącymi ściekami nieczystości spływającymi z miasta, skąd rozchodził się nieznośny smród, osobliwie w czasie upałów letnich, tak że tam trudno było zapuścić kroki, a szczególniej też taką była strona zachodnia"⁵.